In mijn artikel De kenmerken van een narcist beschreef ik wat de narcistische persoonlijkheidsstoornis is en aan welke eigenschappen je een narcist aan kunt herkennen. In dit artikel wil ik dieper ingaan op het masker van de narcist. Het is namelijk om zijn (of haar!) vaak tot in de perfectie uitgevoerde masker dat een narcist dikwijls jarenlang zijn gang kan gaan en zelfs levens kapot kan maken, zonder dat buitenstaanders opmerken wat er werkelijk aan de hand is. Om het masker van de narcist te kunnen begrijpen, is het belangrijk dat je eerst inzicht krijgt in het onderliggende probleem bij narcisme.

Niet-verbondenheid

In de kern gaat het bij de narcistische persoonlijkheidsstoornis over niet-verbondenheid. Een narcist is om verschillende redenen niet in staat om in contact te zijn met zijn ware zelf (zijn essentie of, als je wilt, zijn ziel)[1]. Dit is problematisch als je bedenkt dat je alleen vanuit verbinding met jezelf in (authentiek) contact kunt zijn met de mensen om je heen. Je kunt pas echt voelen en begrijpen wat een ander voelt als je contact kunt maken met je eigen diepste gevoelens. Je kunt pas (onvoorwaardelijk) van iemand houden als je in contact kunt zijn met de liefde in jezelf. Deze niet-verbondenheid verklaart het gebrek aan empathie en geweten van de narcist die door zich niet te verbinden met een ander ook zijn eigen pijn niet hoeft aan te gaan.

Leeg omhulsel

Omdat een narcist dus eigenlijk niet weet wie hij ten diepste is, klampt hij zich krampachtig vast aan het (ideaal)beeld dat hij van zichzelf heeft gecreëerd. Het masker van de narcist is dus slechts het lege omhulsel waarmee hij zich aan de buitenwereld presenteert.

Waarom en hoe gebruikt een narcist het masker?

  1. Het masker biedt de narcist de mogelijkheid om zich goed te voelen over zichzelf. Hij houdt zichzelf voor dat hij iemand anders is dan hij in werkelijkheid is, omdat het pijnlijk voor hem is om met zijn innerlijke leegte geconfronteerd te worden.
  2. Het masker dient om hem te beschermen tegen het morele oordeel van gewone mensen die natuurlijk helemaal niet zitten te wachten op egocentrisch en gewetenloos gedrag. Hij doet dat door hen te imiteren en sociaal geaccepteerd gedrag te vertonen als de situatie daarom vraagt.
  3. Door zich anders of beter voor te doen dan hij is, dient het masker om de aandacht naar zich toe te trekken, te manipuleren en de ander te verleiden om zich zo aan hem te binden in een parasitaire relatie. Uiteindelijk heeft hij namelijk de energie van de ander nodig om zijn eigen innerlijke leegte te compenseren. Hij krijgt die energie door middel van aandacht en bewondering, maar ook door iemand ‘leeg te zuigen’ door hem psychisch te doen bloeden.

Hoe ziet het masker eruit?

Het masker kan er op allerlei manieren uitzien: van heel gewoon, superieur, sympathiek en charismatisch, redelijk en gewetensvol, zorgzaam, tot hulpbehoevend, gekwetst en meelijwekkend. Een narcist draagt lang niet altijd hetzelfde masker. Omdat het masker leeg is en geen diepgang heeft, kan het met gemak verwisseld worden voor een ander masker, afhankelijk van de omstandigheden.

Doorzichtig of geraffineerd

Het masker kan vrij onbeholpen en doorzichtig zijn, maar het is vaak ook bijzonder geraffineerd en overtuigend. Omdat het masker een kwestie van overleven is, steekt de narcist vaak veel energie in het perfectioneren ervan. Het is soms zo goed, inclusief gezichtsuitdrukkingen, stemgebruik, emoties en menselijke foutjes dat het niet van echt te onderscheiden is, zelfs niet door een professional.

Niet vol te houden

Omdat al deze onechtheid veel energie kost, kan een narcist dit niet de hele tijd volhouden. Er zijn momenten of periodes dat hij zich laat gaan en zijn ware aard laat zien. Of er is een omgeving waar de narcist het masker draagt en een andere waar het masker vaker afgaat. Denk aan de charmante, altijd vriendelijke en beschikbare collega die thuis haar gezin terroriseert. Of juist de perfecte partner en vader die zijn positie als arts, rechter of leraar misbruikt om leed bij mensen te veroorzaken. De energie die hij aan deze mensen onttrekt, stelt hem weer in staat om tijdelijk zijn ‘brave’ masker op te zetten.

Kloof tussen werkelijkheid en leugen

De kloof tussen de werkelijkheid en de leugen (het masker) is soms zo groot, dat als iemand achter de ware aard van de narcist komt hij het gewoonweg niet kan geloven en de werkelijkheid blijft ontkennen. Ook zal de narcist er alles aan doen om de ander aan zichzelf te doen twijfelen als deze hem confronteert met zijn ontdekking. Het kan soms wel jaren duren voordat iemand de gelikte façade van de narcist helemaal doorziet. En dan kan het nog een hele klus zijn om van hem los te komen.

Een narcist ontmaskeren

De meeste mensen kijken echter niet verder dan het masker, simpelweg omdat hun contact met de narcist minder intensief is. Als iemand dan zijn inzichten over de narcist met zijn omgeving deelt, kan deze eerste zelf nog weleens voor gek verklaard worden: ‘Hoe kun je nu kwaad spreken over zo’n aardig persoon?’. Het komt regelmatig voor dat er conflicten ontstaan tussen hen die de narcist doorzien en hen die het voor hem opnemen. Ondertussen zit degene die het allemaal heeft veroorzaakt, namelijk de narcist zelf, van een afstandje handenwrijvend toe te kijken.

Omgekeerde wereld

Stel je de volgende situatie voor:

Een aardige, door iedereen gerespecteerde vrouw heeft hier en daar laten weten aan haar omgeving dat haar echtgenoot psychische problemen heeft en dat ze zich ernstige zorgen om hem maakt. Dán wil deze echtgenoot van haar scheiden en hij staat erop dat hij de voogdij over de kinderen krijgt. De vrouw is zichtbaar aangedaan en zegt er kapot van te zijn. Er volgen nare rechtzaken en de vrouw weet iedereen te overtuigen van de labiliteit van de man. De gezamenlijke vrienden kiezen de kant van de vrouw. Ze vinden het verschrikkelijk dat de man nare dingen over haar beweert om, zoals de vrouw zegt, de voogdij te krijgen. Zij is immers altijd zo aardig en hartelijk. De rechter wijst de kinderen toe aan de vrouw. De man blijft berooid achter.

Weet jij wie je zou geloven? Of zou je zeggen: waar twee strijden hebben twee schuld?

Slachtoffer en dader

Het gebeurt vaak dat de narcist zijn slachtoffer (of degene waarop hij zijn pijlen heeft gericht) als dader aanwijst en zelf in de rol van het slachtoffer stapt. Hij maakt dankbaar gebruik van zijn masker om zijn omgeving te beïnvloeden en de werkelijkheid te vervormen zodat alles anders lijkt dan het is. Hij gaat daarbij vaak uiterst uitgekookt en geniepig te werk, door bijvoorbeeld zoals in de situatie hierboven al van te voren twijfel te zaaien over de geloofwaardigheid van het slachtoffer.

Dubbele agenda

Het zal je inmiddels duidelijk zijn dat narcisme niet te herkennen valt aan een paar oppervlakkige gedragskenmerken, maar dat het probleem zich op een veel dieper niveau afspeelt. Iedereen kan zich weleens egoistisch gedragen en iedereen kan zich beter voordoen dan hij is. Het verschil tussen een narcist en een niet-narcist is de dubbele agenda van de eerste. Een narcist gebruikt zijn masker(s) met het uitdrukkelijke doel om te némen en de ander daarbij berooid achter te laten.

Als narcisme soms zo moeilijk te herkennen is, hoe kun je dan zorgen dat je niet in de val van een narcist trapt?

Ik denk dat het in ieder geval helpt om je kennis erover te vergroten. En ook al kun je niet altijd zeker weten of je met een narcist te maken hebt, je kunt vaak wel voelen dat je met een persoon te maken hebt waar je beter afstand van kunt nemen. Op het moment dat je merkt dat iemand je leegzuigt (je voelt dat letterlijk aan je energieniveau), ineens een heel andere kant van zichzelf laat zien, dat iemand je van jezelf verwijdert door bijvoorbeeld negatieve gedachten te voeden of je niet de kans geeft om tot jezelf te komen, je aan jezelf doet twijfelen, mensen tegen elkaar opzet, jou of iemand anders omlaag haalt, al is het maar op de meest subtiele manier, dan is tijd om alert te zijn.

Je reactie hieronder is welkom! Gebruik de ruimte hieronder niet om te spuien. Alleen beknopte reacties zullen worden toegelaten.

Ik kan gezien mijn drukke bezigheden helaas niet meer persoonlijk reageren op alle reacties. Wil je een afspraak maken voor coaching in Wassenaar of Den Haag zodat ik je verder kan helpen? Neem dan gerust contact met me op.

 

[1] ‘…wat ontbreekt is geweten, bewustzijn, de essentie van het menszijn zelf.’ (Jan Storm, Destructieve Relaties op de Schop).