Een afweermechanisme (ook beschermingsmechanisme of verdedigingsmechanisme genoemd) is een mechanisme in onze geest dat ervoor zorgt dat we pijnlijke ervaringen uit het verleden en onvervulde behoeftes ontkennen en verdringen. Met andere woorden: een afweermechanisme beschermt ons tegen oude pijn uit het verleden door deze uit ons bewustzijn weg te houden.
Ontstaan
Afweermechanismen ontstaan al op zeer jonge leeftijd, soms zelfs al in de buik van de moeder. Baby’s staan nog volledig open, dat wil zeggen: ze verbergen niets voor zichzelf. Alle inwendige lichaamssignalen en prikkels van buitenaf worden ervaren en verwerkt in dit open bewustzijn waarna er een reactie volgt. Het kind voelt dat het honger heeft en het huilt. Het heeft verlangt naar lichamelijk contact en het huilt.
Tegelijkertijd zijn baby’s volledig afhankelijk van de verzorging en vervulling van hun behoeftes door hun ouders. Maar ouders en verzorgers zijn per definitie niet perfect en zelfs met hun beste intenties geven ze hun kind lang niet altijd wat het nodig heeft. Veel ouders zijn (vaak onbewust) nog zo verbonden aan hun eigen verleden dat ze er simpelweg niet volledig kunnen zijn voor hun kind. Niet zelden projecteren ouders hun eigen onvervulde behoeften op hun kind.
Daarnaast doen zich in het leven van ieder kind natuurlijk andere dingen voor die zo pijnlijk zijn dat het kind zich moet afschermen. Denk aan het overlijden van een ouder of een scheiding. Maar ook dingen als gepest of uitgelachen worden op school, onbegrip of afkeuring door een leraar of ouder.
Illusie
De natuurlijke reactie van een kind is om deze pijnlijke ervaringen te ontkennen of te verdringen uit het bewustzijn. Het creëert een nieuwe waarheid: een illusie. Bijvoorbeeld door zichzelf te zeggen dat het allemaal helemaal zo erg niet is of dat zijn behoeften alsnog vervuld zullen worden als het maar hard zijn best doet. Door de waarheid te ontkennen (namelijk, dat het wél erg is en dát zijn behoeften niet worden vervuld), beschermt het zichzelf tegen tegen de pijn en bouwt het een muurtje van afweer om de pijnlijke gebeurtenissen heen. Het bouwt daarmee in zekere zin ook een muurtje om zichzelf heen, een beschermingslaagje.
Soorten afweermechanismen
Er zijn een verschillende manieren waarop we de waarheid kunnen ontkennen. Ze zij allemaal ‘ontworpen’ om de waarheid te vervangen door een nieuwe, makkelijker te accepteren ‘werkelijkheid’ [1]:
1. Angst
Tot 1,5 of 2 jaar is een kind nog niet in staat om zich af te schermen door te denken. Tot die tijd wordt het alleen bang als het niet krijgt wat het nodig heeft: het huilt, produceert stresshormonen en het wordt hoe langer angstiger. Angst is toch een afweerreactie omdat het de illusie creëert dat vluchten mogelijk zou zijn. Het tegendeel is natuurlijk waar. Het kind is volledig afhankelijk en als zijn elementaire behoeften (eten, onderdak, kleding, maar zeker ook liefde, lichamelijk contact, aandacht, etc.) niet vervuld worden dan is dat levensbedreigend. Dat dit letterlijk zo is, bewijst afschuwelijk onderzoek uit de jaren 40 door de Oostenrijkse psychoanalyst René Spitz waarbij baby’s stierven omdat ze geen liefdevolle aanraking en aandacht kregen.
2. Primaire afweer
De primaire afweer is het eerste middel dat een kind gebruikt om zich te beschermen tegen de pijn die veroorzaakt wordt doordat zijn ouders of verzorgers niet in zijn behoeften voorzien. Het kind beschermt zichzelf door te denken dat het zijn behoeftes vanuit zichzelf moet kunnen vervullen. Uiteraard kan het kind dit niet en het gevolg is dat het negatieve gedachten over zichzelf krijgt als: ‘er is iets mis met mij’, ‘ik kan het niet’, ‘ik ben waardeloos’, ‘het is mijn schuld’. Het is draaglijker voor het kind om te geloven dat er aan hem iets mankeert, dan de waarheid onder ogen te moeten zien dat er iets mis is met zijn omgeving.
3. Valse hoop
Hoewel zowel angst als de primaire afweer helpen om de waarheid te ontkennen zijn ze zeer pijnlijk. Te pijnlijk om voortdurend mee te leven. Een kind ontwikkelt daarom bovenop deze afweermechanismen twee andere afweermechanismen: valse hoop en valse macht.
Als een kind denkt dat het niet in zijn behoeften wordt voorzien omdat er iets mis met hem is, dan kan het zichzelf makkelijk wijsmaken dat het invloed kan uitoefenen. Het kind denkt of hoopt dat zijn behoeften alsog vervuld zullen worden als het zich maar aanpast of doet of is wat het in de ogen van zijn ouders moet doen of zijn. Dit is het afweermechanisme van de valse hoop.
4. Valse macht
Het kind kan ook de schuld bij de ouders leggen: ‘met mij is niets mis, maar met jullie is van alles aan de hand’. Dit is het afweermechanisme van de valse macht dat zich uit in irritatie en woede. Dit is niet hoe het kind zich op een diepere laag werkelijk voelt (immers het gelooft dat er iets mis is met hem), maar het verbergt zijn machteloosheid en kwetsbaarheid door zich juist groter te maken dan de ander.
5. Ontkenning van de behoeften
Bovenop de afweermechanismen van valse macht en valse hoop is er het afweermechanisme van de ontkenning van behoeften. Deze afweer dekt als het ware de gevoelens van valse hoop en valse macht af. Het kind ontkent de eigen behoeften en zegt tegen zichzelf dat het allemaal helemaal niet zo erg is. Immers, als je niets nodig hebt, dan doet het ook geen pijn als je het niet krijgt.
Deling van bewustzijn
Doordat een kind op deze manier een deze muur van ontkenning (afweer) opbouwt rondom de pijnlijke ervaringen, ontstaat er een deling van het bewustzijn. Terwijl het eerst niets voor zichzelf verborg, verdringt het nu bepaalde informatie en slaat het op op een plaats die voor de bewuste geest niet toegankelijk is. Als er nu prikkels binnenkomen die geassocieerd worden met de eerdere pijnlijke ervaringen, dan treedt de muur van afweer automatisch in werking.
Volwassenheid
En zo gaat dat door tot in de volwassenheid. Als iemand niet bewust wordt van zijn afweer en de oude pijn van het kind dat het ooit was nooit verwerkt, dan kan het niet anders dan dat de afweermechanismen iedere keer automatisch geactiveerd worden zodra iets de oude pijn dreigt ‘aan te raken’. Dit gebeurt associatief en zeer onnauwkeurig. Want zo werkt het deel van onze hersenen waar herinneringen aan aangrijpende en angstwekkende ervaringen worden opgeslagen (de amygdala) nu eenmaal.
Een praktijkvoorbeeld
Denk bijvoorbeeld aan het verhaal van mijn cliënte Anna die bij me kwam nadat ze net was ontslagen. Onbewust herinnerde deze gebeurtenis haar aan de afwijzing die ze als kind zo vaak ervaren had (daar kwamen we samen achter). Het gevolg: ze schoot van het ene afweermechanisme in het andere. Het ene moment was ze woedend op haar baas en zei ze: ‘wat een lul!!’ (valse macht). Het andere moment deed ze alsof het haar niets kon schelen (ontkenning van behoeften). Dan weer schoot ze in een irreële angst (‘wat als ik nooit meer een leuke baan vindt’!) om zich vervolgens alleen maar waardeloos te voelen (primaire afweer).
Helen
Helen is eigenlijk niets anders dan het weer ‘heel’ laten worden van het bewustzijn. Waar onze afweer in onze kindertijd levensreddend was, zit onze afweer ons in de volwassenheid slechts in de weg omdat het ons gedrag beïnvloedt zonder dat we het door hebben. Het maakt onvrij omdat onze afweer ons overkomt. Het maakt dat we keer op keer geraakt worden in kindstukken waardoor we niet volwassen en adequaat kunnen reageren op situaties. Het laat ons iedere keer weer het verleden herleven omdat we onbewust vergelijkbare situaties aantrekken. En dat belet ons om werkelijk in het hier en nu te zijn.
In mijn praktijk help ik volwassenen om te helen. Ik maak gebruik van familieopstellingen, regressie-, en emotietherapie-technieken om ze te helpen oud zeer te verwerken en geef ze inzicht in hoe hun afweer in hen aan het werk is. Zodat ze werkelijk vrij kunnen zijn om het leven te creëren waar hun hart vol van is.
[1] Hoewel er vaak gesproken wordt over afweermechanismen als rationalisatie, projectie en dissociatie, beschrijf ik hier de 5 afweermechanismen die de psycholoog Ingeborg Bosch in ‘Illusies’ onderscheidt.